Hoogleraar Bart Wallet: Joodse notaris was bewogener dan coldcaseteam schetst

Met een stempel konden Joden de eerste jaren van de Tweede Wereldoorlog voorkomen dat ze gedeporteerd werden, voor – zoals het sprookje klonk dat door de Duitse bezetter erover verteld werd – arbeid in het oosten. Er was een run op banen die zo’n sperre opleverden, vertelt Bart Wallet, hoogleraar Joodse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.

Wat voor rol speelde de Joodse Raad in het verstrekken van sperren?

“Een hele centrale. Joden werden sinds het begin van de oorlog uit de samenleving geïsoleerd. Er moest daarom een parallelle samenleving ontstaan: scholen voor Joodse kinderen, die niet meer op openbare scholen terecht konden. Zorginstellingen voor Joodse ouderen of zieken. Die waren er deels al, maar die moesten worden uitgebreid.

“Dat is een van de taken die de Joodse Raad van de bezetter kreeg. Zij traden op als een regering voor die parallelle samenleving. Iedereen die onder die regering viel en noodzakelijke arbeid verrichtte, zoals leraren en zorgpersoneel, kreeg een Joodse Raad-sperre. Een deel van de familieleden van Arnold van den Bergh heeft precies zo’n sperre gekregen. De persoonskaarten waarop de nummers van de sperre staan, zijn zo terug te vinden in een Duits archief dat ze gedigitaliseerd heeft.”

Hoe zeker is het dat Arnold van den Bergh die banen regelde voor zijn familie?

“Hij was voor de oorlog niet alleen als notaris actief, maar had allerlei nevenfuncties in de Joodse zorg. In de Joodse Raad zat hij bij een commissie die de zorg regelde. Tegelijk zie je dat zijn eigen dochters en nichtjes en neefjes functies krijgen bij zorginstellingen waarbij Van den Bergh betrokken was. Het is niet heel vergezocht om te veronderstellen dat Arnold de jongeren in zijn familie aan functies binnen de Joodse zorg heeft geholpen, waardoor ze vervolgens een sperre hebben gekregen.”

Redde een sperre altijd iemands leven?

“Een sperre zorgde voor uitstel van deportatie, maar het kon ook een soort schijnveiligheid geven. Je kon denken: ik zit nu aan de goede kant van de lijn, maar één voor één werden die sperren ongeldig verklaard. Toen er meer Joden gedeporteerd waren, waren er minder onderwijzers en zorgmedewerkers nodig.”

Verandert dit het beeld dat het coldcaseteam van Arnold van den Bergh schetst?

“In het boek wordt hij afgeschilderd als een slimme man die voortdurend goed voor zichzelf weet te zorgen. Wat niet naar voren komt, is hoe hij zich heeft ingezet om anderen te helpen. Dat blijkt overigens niet alleen uit de steun die hij zijn familieleden en mogelijk ook andere bekenden verleende, maar ook uit de rol van zijn notariskantoor tijdens de oorlog. 

“Hoewel hij als Jood geen notaris meer mocht zijn, bleef hij nauw betrokken bij zijn kantoor. Zijn waarnemers gebruikten dit kantoor om joden te helpen aan valse notariële akten te komen, waarmee ze zich konden ‘ariseren’. Diezelfde procedure doorliep Van den Bergh overigens ook met zijn eigen gezin. 

“Hieruit komt een ander beeld van Van den Bergh naar voren dan in het boek: een man die al voor de oorlog sterk betrokken was bij de zorg voor anderen, die in de oorlog mensen rondom zich probeerde te helpen en wiens kantoor een rol vervulde bij het redden van een groep Joden.”

Meer leden van de Joodse Raad hielpen hun eigen familie. Is het niet ook wrang dat dan juist die Joodse families vaker de oorlog overleefden?

“Dat kun je niet helemaal stellen, heel veel joden probeerden vanaf 1942 hun eigen netwerk zoveel mogelijk te helpen, met alle beschikbare middelen. En ook in de familie Van den Bergh zijn er oorlogsslachtoffers gevallen, waaronder zijn eigen broer Zadok. Je kunt niet zeggen: die Joodse Raad-families zijn allemaal de oorlog doorgekomen. Wat je wel kunt zeggen is dat wie een sperre had, tijd kocht om een onderduikadres te vinden. Maar je moest dan nog hopen dat je de onderduik overleefde.”  

Lees ook:  

‘Mijn moeder werd gered door de Joodse notaris’, zegt familielid Arnold van den Bergh

Elise Tak heeft een ander beeld van de Joodse notaris die door een coldcaseteam werd aangewezen als de verrader van Anne Frank. ‘Hij redde het leven van mijn moeder.’ 

Deze gaten schieten historici in de Anne-Frank-onthulling

‘Flinterdun’, ‘Immoreel’: historici uiten stevige kritiek op de theorie dat een Joodse notaris Anne Frank verraden heeft. Drie zwakke plekken in het onderzoek op een rij.