Hoe moreel is de derde coronaprik? Die discussie lijkt volledig verstomd

De mouw wordt opgestroopt. Voor de derde keer verdwijnt een dosis coronavaccin in een bovenarm. Het kan de Nederlandse regering niet snel genoeg gaan om de woedende pandemie in te dammen. De oudste Nederlanders, en een aantal landgenoten dat extra kwetsbaar is voor een besmetting, kregen inmiddels hun boosterprik.

De discussie daaromtrent gaat over de snelheid: zijn we er niet te laat mee begonnen? Daarmee is een totaal ander debat op de achtergrond geraakt. Dat laaide even op, om stil te vallen zodra de keus voor de oppepinjectie was gemaakt. De vraag was: is het wel eerlijk om met een boostercampagne te beginnen in rijke landen, terwijl het arme deel van de wereld het nakijken heeft?

Welvarende kopers staan vooraan

Die vraag wierp de Wereldgezondheidsraad (WHO) eerder dit jaar op. Zijn antwoord was helder: als de elf rijkste landen ter wereld alle vijftigplussers een extra vaccinatie gaan toedienen, dan onttrekken ze 440 miljoen doses aan landen die ze veel harder nodig hebben.

Dat beaamt de Canadees-Belgische gezondheidswetenschapper en jurist Katrina Perehudoff, verbonden aan het Law Centre for Health and Life van de Universiteit van Amsterdam. “De huidige verdeling van vaccinschaarste legt ongelijkheid bloot”, zegt ze. “Als we begin dit jaar meer bedrijven de kans hadden gegeven om de vaccins te gaan produceren, dan hadden we nu meer doses gehad voor de landen die daar grote behoefte aan hebben.”

Perehudoff is een van de auteurs van een rapport voor de WHO. Ze hielden daarin de toegang tot medicijnen tegen het licht en bepleitten meer transparantie over de kosten en verkoopprijzen. Op dit moment “wordt de productie en distributie van vaccins overgelaten aan de vrije markt, waar ze worden ge- en verkocht op de wereldwijde markt op basis van de krachten van vraag en aanbod.” Op die markt staan ‘welvarende kopers’ vooraan, zodat ‘armere overheden het met minder vaccins moeten doen’.

Vaccinatieapartheid

Dat overheden zich eerst en vooral bekommeren om de eigen bevolking, verbaast Perehudoff niet, “want er zijn internationaal geen afdwingbare regels voor verdeling van zulke essentiële middelen”. Dat leidt wereldwijd wel tot ‘vaccinatieapartheid’.

Het zijn zware woorden, die lijken op de morele taal die de voorman van de WHO eerder dit jaar bezigde. Tedros Ghebreyesus noemde de ophanden zijnde boostercampagne in rijke landen ‘oneerlijk, onrechtvaardig en immoreel’. We stonden zelfs op ‘de rand van een catastrofaal moreel falen’.

Dat vond weerklank in het land dat voorloopt in het boosteren, Israël - dat wil zeggen: één ziekenhuisbestuurder, professor Dan Turner, wenste er niet aan mee te werken. Hij vond een derde prik ‘zeer verontrustend’, omdat er landen nog niet eens één prik hadden kunnen uitdelen. Artsen horen zich te richten op het genezen van iedereen, op de hele wereld. Israël en andere wel­varende naties mogen dus hun eigen burgers niet voortrekken. Turner was een roepende in de woestijn.

Ook de oproep van Kerk in Actie om bij minister De Jonge te protesteren tegen de ongelijke vaccinverdeling - die zou wereldwijd een ‘verwoestende impact op de al bestaande ongelijkheid’ hebben - vond vrij weinig gehoor, al ‘leeft het binnen kerkelijke gemeenten’, aldus de woordvoerder van de Protestantse Kerk in Nederland. 

Moreel verwerpelijk om boosters in te zetten

De meeste Nederlanders, liefst 93 procent, zijn voor een eerlijke verdeling van beschikbare vaccins, blijkt uit een enquête die Artsen zonder Grenzen (AzG) afgelopen week presenteerde. Maar AzG meldde daarbij ook dat er in de afgelopen drie maanden meer boosterprikken zijn toegediend in hoge-inkomenslanden, dan eerste vaccinaties over het afgelopen jaar in lage-inkomenslanden. Daarom verzet Kate Elder, beleidsadviseur van AzG, zich tegen een derde prik. “Het is moreel verwerpelijk om grootschalig boosters in te zetten, wanneer een groot deel van de wereld nog niet eens hun eerste prik heeft gekregen.”

In Nederland zijn inmiddels zo’n miljoen derde prikken gezet. Niemand heeft het meer over Ghebreyesus’ afkeuring ervan als internationaal gezien immoreel. De nieuwe norm is nationaal geworden: wie zich niet (opnieuw) laat prikken, handelt immoreel.  

Minister De Jonge beloofde de Tweede Kamer eind september om dit jaar 27 miljoen vaccins aan Covax te doneren (‘Get one, Give one’), bestemd voor minder-vermogende landen. Of hij dat haalt? Volgens AzG is de tussenstand 4,5 miljoen. Wel beijvert de minister zich ervoor reislustigen tijdig van de benodigde extra vaccinatie te voorzien. Voor het eind van dit jaar kan iedere zestigplusser een derde inenting krijgen.

Bij een volgende pandemie kan het beter gaan 

Niet alleen op Nederland en Israël, ook op andere welvarende landen heeft de morele afkeuring van de lopende boostercampagne weinig indruk gemaakt. Is daarmee het beroep op moraliteit niet uitgehold?

Perehudoff is daar niet zo bang voor. Moraal past in ‘onze gereedschapskist’, al was het maar als ‘laatste middel’. “Je hebt landen met elk hun nationale wetgeving en grote farmaceuten die transnationaal werken. Internationaal bestaat er geen overeenstemming over een eerlijke verdeling van producten, laat staan een instrument om dat af te dwingen. Als lage-inkomenland kun je moeilijk naar een rechter stappen om te protesteren. Dat is een vacuüm. Daarin kan het vaccinatienationalisme zijn gang gaan.”

Maar nee, dat betekent niet dat we bij de volgende pandemie met dezelfde scheve verhoudingen te maken hoeven te krijgen, verzekert Perehudoff. “Ja, u verwacht het waarschijnlijk niet, maar ik ben optimistisch. Inmiddels willen 194 landen komen tot een ‘pandemie-overeenkomst’. In zo'n overeenkomst kunnen ze spelregels afspreken om ieders recht op gezondheid en gelijkheid te beschermen voor de volgende crisis.” Perehudoff verwacht “dat de huidige crisis een booster is voor zo’n overeenkomst”.

Appelleren aan het geweten is prima

Hadden we in januari van dit jaar de vaccinkennis en het intellectuele eigendom van farmaceuten maar benut, zegt Perehudoff, “dan was de productie wereldwijd opgevoerd en hadden we er nu heel anders voor gestaan. Maar de meeste farmaceuten zijn nog steeds niet bereid om hun kennis te delen. Landen oefenden daar weinig druk op uit, de Europese Unie heeft het in de contracten met meerdere farmaceuten niet bedongen.”

Terwijl de WHO er al een organisatie voor had opgetuigd: de Covid-19 Technology Access Pool, kortweg C-TAP. Inmiddels bestaan de covidvaccins bijna een jaar, maar C-TAP heeft nog geen vaccinontwikkelaar binnen weten te halen. Toch is Perehudoff ook hier hoopvol. “Er lopen momenteel gesprekken met Moderna.”

Om zulke ontwikkelingen te bevorderen, is ‘elk argument dat werkt prima’, stelt Perehudoff. Dus ook appelleren aan het geweten. “Een beroep op moraliteit kan best een goed middel zijn.”

Lees ook:

Een derde prik, is dat ethisch? ‘De discussie toont aan hoe oneerlijk we zijn geweest’

Voordat de boostercampagne van start ging, was het nog maar zeer de vraag of zo'n vaccinatie moreel deugt. Vanzelfsprekend is het in ieder geval niet, vond Hans Hogerzeil, voormalig WHO-directeur en emeritus hoogleraar Global Health.

Trouws Filosofisch Elftal buigt zich over een kwestie die polariseert: mag je niet-gevaccineerden buitensluiten?

.