Juist de Poolse aanval op de rechtsstaat verzwakt de EU

In de afgelopen weken klonk er vanuit alle hoeken in de Europese Unie heftige kritiek op Polen naar aanleiding van een uitspraak van het Poolse Constitutionele Hof. Deze uitspraak vormt het dieptepunt van een al jaren voortdurende rechtsstatelijkheidscrisis in Polen. De zorgen zijn inmiddels zo groot dat overwogen wordt de financiële steun vanuit het EU-coronaherstelfonds aan Polen te stoppen.

Maar anders dan premier Morawiecki in zijn opiniestuk in NRC stelt (Polen is en blijft lid van de EU, 4/11), is dit allesbehalve een ‘denkbeeldig probleem’ dat de EU zou afleiden van het aanpakken van veel grotere crises. Integendeel. De zeer reële aanval op de rechtsstaat door de Poolse regering en het Poolse Grondwettelijk Hof vormt nu juist in zichzelf een van de grootste hindernissen voor de EU om de grote maatschappelijke uitdagingen te kunnen aanpakken. De uitspraak van het Poolse Hof ondermijnt niet alleen de solidariteit binnen de EU, maar ook haar probleemoplossend vermogen.

Wat er op het spel staat is even simpel als fundamenteel: de uniforme uitleg van de rechten en verplichtingen zoals die uit de Unie-Verdragen voortvloeien. De verantwoordelijkheid voor deze uniforme uitleg is neergelegd bij één instantie, te weten het Hof van Justitie van de Europese Unie. Zonder deze uniforme uitleg kan een Europese Unie eenvoudigweg niet functioneren. Wanneer iedereen de spelregels voor zichzelf bepaalt, kan er geen spel gespeeld worden.

In zijn uitspraak verklaart het Poolse Hof aan dat beginsel de oorlog, door te stellen dat bepaalde interpretaties van de meest fundamentele bepalingen van het EU-Verdrag in strijd zijn met de Poolse grondwet. Dit is, gelet op het algemene karakter waarin deze gesteld is, van een volkomen andere orde dan de uitspraken van rechtbanken uit andere Europese landen waaraan premier Morawiecki refereert. In deze uitspraken werden slechts zeer specifieke handelingen van de Europese instellingen bekritiseerd en ongeldig verklaard binnen de eigen jurisdictie. Alhoewel dergelijke uitspraken ook niet oncontroversieel zijn, vormen zij bij lange na niet de bedreiging voor het functioneren van de EU als de Poolse uitspraak.

Onafhankelijke rechtspraak

Een ander groot verschil is dat de uitspraken van andere rechtbanken werden gedaan door onafhankelijke rechters. Die zich soms uitspraken tegen de posities van hun eigen regeringen in.

De Poolse uitspraak bevestigt echter het standpunt van de premier, die de zaak zelf voor het Hof aanspande. En dat is niet verrassend, gelet op de dubieuze onafhankelijkheid van deze rechters. De uitspraak is gedaan door een panel van rechters die in strijd met de legitieme procedure zijn benoemd. Bovendien zijn deze rechters niet onafhankelijk van de regering, zoals ook het Europese Hof van Justitie al eerder oordeelde. De Poolse rechters kunnen bijvoorbeeld aan disciplinaire maatregelen worden onderworpen wanneer zij het EU-recht naleven en vragen aan het Hof van Justitie stellen.

Het politieke karakter van de uitspraak van het Poolse Constitutionele Hof laat zich ook zien in het feit dat de recente uitspraak haaks staat op zijn eigen eerdere uitspraak van 2005, waarin juist de autonomie van zowel de EU-Verdragen als de Poolse grondwet werd bevestigd, alsmede hun vriendschappelijke overlapping.

Met deze uitspraak wordt de solidariteit binnen de EU ondergraven. De rechtsstaat is een gemeenschappelijk goed van Europa. Zij dient de samenwerking tussen de EU-lidstaten en de EU-burgers onderling. Zonder een onafhankelijke nationale rechterlijke macht in Polen kan de EU niet vertrouwen op haar traditionele methoden om excessen van de uitvoerende macht via nationale rechtbanken te beteugelen.

Lees ook Waarom kiest Polen juist nu voor een ramkoers?

Verlamming

Zoals de premier bevestigde, is de Poolse regering niet van plan uit de EU te stappen. Integendeel: Polen stelt voor eendrachtig de problemen van deze tijd op te lossen. Zij wil een andere EU, namelijk een waarin gezamenlijke besluiten op EU-niveau en de EU-wetgeving onderworpen zijn aan individuele nationale goedkeuring en toetsing door nationale rechtbanken. Maar die twee ambities sluiten elkaar uit. Als elke regering, in het Poolse geval gesteund door een politiek gevangen constitutioneel hof, kan beslissen aan welk EU-besluit zij wel of niet gebonden wil zijn, wordt de EU verlamd. Zij zou dan juist niet meer in staat zijn de hedendaagse problemen, waaronder de in premier Morawiecki’s betoog opvallend afwezige klimaatcrisis, het hoofd te bieden.