In 2003 zit landmachtkapitein Peter Pijpers op de grond van een lemen hutje in Al-Muthanna in Zuid-Irak. In de regio woedt een strijd tussen de clans over de distributie van water. Er is maar één kanaal en de eigenaar van het land waar het overheen loopt wil het niet doortrekken naar het achterland. Zijn buren blijven hierdoor van water verstoken. De militairen in het gebied proberen het conflict al maanden op te lossen. Met zwaar materieel wordt geprobeerd nieuwe kanalen aan te leggen, maar tevergeefs. 

Majoor Ronald Bier besluit het over een andere boeg te gooien. Hij is bekend met de clanstructuur in het gebied en gaat samen met Pijpers en een tolk op audiëntie bij het oudste stamhoofd. In het lemen hutje dat wordt omringd door open velden met een handjevol grazende geiten vragen de militairen de hoogbejaarde man om de landeigenaar tot bezinning te brengen. Met zachte stem stemt hij in. Niet veel later wordt begonnen aan de verlenging van het kanaal. Conflict opgelost.  

De kracht van informatie 

Het gegeven dat niet oorlogsmaterieel, maar de juiste informatie en de juiste ingangen het waterconflict in Irak in de kiem smoort, fascineert Pijpers. Door de jaren heen ziet hij echter dat informatie steeds vaker als wapen wordt ingezet. Die ontwikkeling neemt met de opkomst van internet en sociale media een hoge vlucht, met de Russische inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016 als hoogte- of dieptepunt.

‘De Russen zijn hier echt grootmeesters in’

Pijpers, inmiddels kolonel en universitair hoofddocent cyber operaties aan de Nederlandse Defensie Academie in Breda, besluit daarom onderzoek te doen naar beïnvloedingstechnieken in het digitale domein. Dat resulteert in januari 2022 in zijn proefschrift: Influence operations in cyberspace: On the applicability of public international law during influence operations in a situation below the threshold of the use of force.  

Daarin beschrijft Pijpers hoe de Russen probeerden invloed uit te oefenen op de uitkomst van het Brexit-referendum in Groot-Brittannië en de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016, en op de Franse presidentsverkiezingen in 2017. Met behulp van hacks, het lekken van informatie en de verspreiding van desinformatie via sociale media, probeerden de Russen in ieder van die gevallen de uitkomst van het democratisch proces ten gunste van zichzelf te beïnvloeden. 

Als Rusland kort na Pijpers promotie Oekraïne binnenvalt, ziet de kolonel veel methoden uit zijn onderzoek terugkomen, vertelt hij over de telefoon tegen Follow the Money. Met dien verstande dat de Russen er in Oekraïne nog een flinke schep bovenop doen: ‘Er is geen land dat zo bedreven en effectief is in informatie- en beïnvloedingsoperaties in cyberspace. De Russen zijn hier echt grootmeesters in.’

In uw proefschrift noemt u de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016, het Brexit-referendum en de Franse presidentsverkiezingen in 2017 als voorbeelden waarin een land het democratisch proces in een ander land probeert te beïnvloeden. In alledrie de gevallen ging het om Russische inmenging. Is dat toeval?  

‘De Russen zijn niet de enigen die gebruikmaken van beïnvloedingstechnieken, maar die maken wel al decennialang onderdeel uit van hun militaire curriculum. In de Koude Oorlog gebruikten ze al deceptie en desinformatie om de beeldvorming in andere landen te beïnvloeden en reacties uit te lokken.

Ze vertelden toen bijvoorbeeld dat aids door de Amerikanen was ontwikkeld en op de wereld losgelaten, in de hoop dat andere landen afstand van de VS zouden nemen. 

Na de val van de Muur zijn de Russen deze technieken blijven ontwikkelen en hebben ze het gebruik van misleiding (maskirovska) en desinformatie (dezinformatsiya) gecultiveerd. De opkomst van internet en sociale media heeft de inzet van die activiteiten een enorme boost gegeven.’

Welke digitale Russische beïnvloedingstechnieken heeft u teruggezien in de oorlog met Oekraïne? 

‘Oekraïne krijgt al jaren allerlei digitale aanvallen te verstouwen. Denk aan de hacks op de energiecentrales een paar jaar terug. Het opvallende nu is dat je de duidelijkste aanvallen vooral terugzag in de aanloop naar de invasie, waarbij de Russen onder meer DDOS-aanvallen, ransomware en defacements inzetten om onderdelen van de digitale infrastructuur van Oekraïne te gijzelen, kapot te maken of te manipuleren. 

Na de invasie is het een stuk moeilijker om die cyberelementen uit te filteren. We zien online heel veel informatie voorbij komen over hacks van websites en ministeries en dergelijke, maar het is bijna niet vast te stellen of die info klopt.

Poetin schotelt de eigen bevolking intussen bewust een bepaald beeld voor van de invasie als een soort ‘vredesmissie’ die de Oekraïense bevolking moet redden. Dat is een hele duidelijke manier van beïnvloeding van het eigen volk en de Russen in Oekraïne.’

‘Manipulatie werkt alleen als het slachtoffer niet doorheeft dat hij wordt beïnvloed’

Is het hacken of platleggen van digitale systemen een vorm van beïnvloeding? 

‘Beïnvloeding gaat uiteindelijk over machtsuitoefening. Het doel is altijd om iemand iets te laten doen dat positief is voor jou, maar wat hij niet uit zichzelf zou hebben gedaan. 

Er zijn verschillende manieren om dat te bereiken. De eerste is door iemand met argumenten te overtuigen. De tweede is met behulp van dwang. Als je iemand met een vuurwapen bedreigt zal die zijn portemonnee afgeven. Ransomware werkt in principe hetzelfde. Alleen als je betaalt krijg je weer toegang tot je bestanden. Of je krijgt alleen weer de controle over je gehackte energiecentrales, als je je overgeeft. Je dwingt je slachtoffer zo tot handelen, omdat hij in feite geen keuze heeft.

Bovendien tast je met succesvolle cyberaanvallen het vertrouwen van het slachtoffer in zijn systemen aan – en het vertrouwen in zijn overheid, die er immers niet in slaagt hem te beschermen. 

De derde manier om iemand in beweging te krijgen is manipulatie. Daarmee probeer je om het rationale denkproces van je slachtoffer te omzeilen om zo een blijvende gedragsverandering te bewerkstelligen. Dat lukt met dwang niet. Met manipulatie wel, omdat het slachtoffer gelooft in de juistheid van zijn handeling. Als het slaagt, is manipulatie een heel krachtig wapen.’

Hoe werkt het mechanisme van manipulatie in het digitale domein? 

‘Hacks en ransomware scharen wij onder hard cyber-operaties. Daarmee probeer je iets stuk te maken. 

Manipulatie is een soft cyber-operatie. Het werkt niet als je met de deur in huis valt. Het werkt alleen als het slachtoffer niet doorheeft dat hij wordt beïnvloed. Het klassieke voorbeeld van dit mechanisme is reclame die inspeelt op vaste denkprocessen, zoals de conformity, confirmation en anchoring bias die ons laten denken dat we een product nodig hebben. Die processen zijn in ons brein verankerd waardoor je er nauwelijks van loskomt. Manipulatie speelt in op dezelfde principes.’

Hoe gaat dat dan in de praktijk?

‘Manipulatie is niet eenvoudig. Je zult mensen moeten overspoelen met informatie, of ze een tekort aan informatie of beslistijd geven. Op die manier dwing je mensen om terug te vallen op vaste patronen. 

Een voorbeeld dat ik vaak gebruik is als iemand op vakantie wil. Ze wil wel eens een keer naar iets nieuws, maar omdat er zo’n overweldigend aanbod aan bestemmingen is, komt ze er niet meer uit en besluit maar weer naar dezelfde camping te gaan. Door de overkill aan informatie kan ze geen besluit meer nemen en valt ze terug op wat ze al kent. 

Dat mechanisme werkt ook in conflictsituaties. Als je mensen murw beukt met misleidende of onjuiste informatie, overzien ze niet meer wat waar is en wat niet. Ze stoppen met zich te verdiepen in de situatie en blijven bij hun oorspronkelijke standpunt. Die strategie pasten de Russen toe bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016.’ 

Inmiddels is duidelijk dat ook Oekraïne misleidende informatie over de oorlog naar buiten brengt. Zo bleken de Oekraïense militairen die op Snake Island een heroïsche dood zouden zijn gestorven later in leven te zijn. Hoe moeten wij omgaan met al die misleiding? 

‘We moeten ons realiseren dat in ieder conflict een belangrijke rol is weggelegd voor het narratief. Een goed verhaal helpt niet alleen om je eigen mensen te mobiliseren en achter je te verenigen, maar ook om de internationale opinie te sturen.

Die vertelvormen vind je ook in deze oorlog. Zo vinden de Russen dat Oekraïne altijd van Rusland is geweest, terwijl Oekraïne vindt van niet en wij in het Westen denken dat een land soeverein moet zijn.

Al deze partijen communiceren over de oorlog op een manier die het beste past bij hun verhaal. Dat botst en leidt ertoe dat ze sommige elementen van de werkelijkheid weglaten of toevoegen om hun narratief te dienen. Dat maakt het ontzettend lastig om nog objectief te beoordelen wat er nu precies gebeurt, omdat we maar heel weinig zaken zelfstandig kunnen verifiëren in de storm aan informatie die we tot ons krijgen.’

Kunnen wij eigenlijk wel objectief naar de oorlog kijken? Zijn wij niet gewoon bevooroordeeld als het op Rusland aankomt?  

‘Absoluut. Vanuit onze normen en waarden is Rusland de agressor en Oekraïne hulpbehoevend. Alles wat nu in deze oorlog gebeurt proberen we onbewust in te passen in dat beeld. Als er berichten komen dat de Russische aanval slecht verloopt, zul je dat overal zien. Dat vinden we namelijk fijn om te horen, terwijl het misschien niet is geverifieerd. Dat heeft te maken met de conformity bias. Alles wat ons oorspronkelijke beeld van de situatie bevestigt, gaat erin als zoete koek. 

Dat wil niet zeggen dat dit beeld goed of fout is, maar ik denk wel dat wij ons er bewust van moeten zijn dat wij ook door een bepaalde bril kijken. Als het gaat om het objectief beoordelen van informatie, is dat een valkuil. Inspelen op dit soort valkuilen is de essentie van elke beïnvloedingsoperatie.’

In uw proefschrift zoomt u in op beïnvloedingsoperaties via cyberspace: een virtuele omgeving die volgens u is opgebouwd uit hardware, software en virtuele persoonlijkheden, zoals sociale media-accounts. Wat maakt dat cyberspace zich zo goed leent voor dit soort campagnes? 

‘Het bijzondere van cyberspace is dat het ons bijna eindeloze mogelijkheden geeft. Tegelijkertijd wordt steeds duidelijker dat de elementen waaruit dit domein is opgebouwd kunnen worden aangevallen.

Digitale middelen kunnen worden ingezet om hardware kapot te draaien, software kan worden geïnfecteerd, data gestolen en misleidende informatie de wereld rondgepompt, terwijl het steeds moeilijker wordt om online-acties aan iemand toe te schrijven. Het is kwetsbaar. Dat zie je nu ook bij de cyberaanvallen op Oekraïne. 

Er is met cyberspace naast land, zee en lucht een domein bijgekomen waarin conflicten kunnen worden uitgevochten. Maar omdat de dreigingen in dit man-made domein nog zo nieuw en ongrijpbaar zijn, weten we ons daar nog minder goed tegen te wapenen.’   

Zembla onthulde deze week dat Thierry Baudet (Forum voor Democratie) in 2016 samenwerkte met de Rus Vladimir Kornilov in een desinformatiecampagne rond het Oekraïnereferendum. Kornilov werd destijds betaald door het Russische staatsbedrijf Gazprom en werkte volgens Baudet zelf voor Poetin. Hoe schadelijk is het als politici zich voor dit soort activiteiten lenen? 

‘Political grooming, of politiek paaien, is een bekende beïnvloedingstechniek van de Russische Federatie. In Frankrijk zag je het rond de verkiezingen ook bij Marine Le Pen. 

Rusland richt zich met deze techniek heel bewust op politici die zich aan de randen van het politieke landschap van een democratie bevinden, met het doel om dit landschap zodanig te verdelen dat er geen functionele regering meer gevormd kan worden.

Wat er zich in het geval van Baudet precies heeft afgespeeld weet ik niet, maar dergelijke beïnvloeding van politici is gevaarlijk, omdat het direct inspeelt op de kwetsbaarheden van de liberale democratie. Dat kan ook in Nederland gebeuren.’ 

Rusland en Oekraïne gebruiken internet en sociale media om hun standpunten de wereld in te sturen. Oekraïne maakte zelfs gebruik van de kracht van sociale media om een internationaal IT-leger te formeren en op Rusland af te sturen. Het kreeg Elon Musk via Twitter zo ver om zijn Starlink-satellietprogramma in Oekraïne uit te rollen. Is oorlogsvoering dankzij internet en sociale media aan het verschuiven naar het publieke domein? 

‘Oorlog is allang geen situatie meer van twee legers tegenover elkaar in een veld. In moderne conflicten spelen politieke, diplomatieke en economische elementen een steeds grotere rol. Ik denk dan ook niet dat er nu per se sprake is van een verschuiving, maar dat je door de grote toegankelijkheid van internet en sociale media wel kunt spreken van een verbreding van het strijdveld. 

Sociale media en internet hebben nog nooit zo’n grote rol gespeeld in een conflict. Informatie wordt met hoge snelheid verspreid en de hiërarchie is helemaal weg. Iedereen praat met iedereen over de oorlog. Het is niet langer elite tegen elite. Dat geeft private partijen ook de ruimte om zich publiekelijk uit te spreken en – in het geval van Musk, het IT-leger en hackerscollectief Anonymous - Oekraïne zelfs te helpen.’

Uit uw proefschrift volgt dat Westerse sociale media een voorname rol speelden in de beïnvloedingoperaties van Rusland in de VS, Groot-Brittannië en Frankrijk. Eerder deze week werd bekend dat Rusland de toegang tot Twitter en Facebook heeft geblokkeerd. Hoe belangrijk zijn die sociale media voor Rusland? 

‘Het is essentieel in de beïnvloedingscampagnes van de Russen. In alledrie die landen was het dé manier om in de haarvaten van de samenleving door te dringen. De invloed die ze via sociale media weten uit te oefenen gaat ook echt ver.

In de VS slaagden ze er bijvoorbeeld in om via sociale media een tegenhanger van Black Lives Matter op te richten en demonstraties en tegendemonstraties voor die groep te coördineren. Als een buitenlandse mogendheid dat op jouw grondgebied lukt, is dat desastreus. 

Maar je ziet nu dat dit instrument zich tegen hen lijkt te keren. Er zijn zoveel mensen die zich op sociale media tegen de oorlog uitspreken dat dit het narratief van Poetin in eigen land tegenwerkt. Vanuit strategisch oogpunt is het dan ook logisch dat Poetin deze informatiestroom nu afsluit. Zo ontneemt hij de Russische bevolking de kans kennis te nemen van alternatieve geluiden. Dat is zeer zorgelijk.’ 

Kunt u na uw onderzoek nog wel naar sociale media kijken? 

‘Dat wel, maar ik ben wel heel terughoudend en misschien wel iets té kritisch. Je wordt er namelijk niet gelukkig van als je jezelf continu afvraagt welk belang iemand heeft bij het posten van een boodschap. 

Tegelijkertijd moeten we ook niet terug willen naar hoe het was. Dat kan ook niet. Het internet, sociale media en cyberspace zijn er en dat moeten we zo houden. We moeten er alleen goed mee leren omgaan. Ik ben zelf nog van de periode van voor sociale media, maar mijn kinderen weten niet wat een leven zonder is. Die generatie zal je veel meer moeten meenemen in de gevaren en de kansen van sociale media.’

U heeft u voor uw proefschrift verdiept in internationaal publiekrecht. Kunnen wij op basis daarvan maatregelen treffen die voorkomen dat wij in Nederland worden beïnvloed door andere landen? 

‘Cyberaanvallen en beïnvloedingsoperaties blijven in de regel onder de juridische drempel van geweld, waardoor een land dat wordt aangevallen niet kan terugvallen op het geweldsverbod of het oorlogsrecht.

Dat betekent niet dat cyberspace een soort Wilde Westen is. Ook onder die drempel zijn er internationale rechtsregels die landen kunnen beschermen. Die hebben vooral betrekking op de bescherming van onze soevereiniteit en ons recht op non-interventie door andere landen, maar worden vaak over het hoofd gezien.  

Wat het nog lastiger maakt is dat het internationale recht geschreven is voor staten, terwijl er ook veel niet-statelijke actoren in cyberspace actief zijn. Zolang er ook maar een greintje ruimte bestaat voor een staat om te beweren dat zo’n groep niet aan haar verbonden is (plausible deniability) sta je internationaalrechtelijk al klem.’

‘Als wij hetzelfde zouden doen als een autoritair regime als Rusland, verloochen je waar je voor staat’

Wat kunnen wij in praktische zin doen om ons tegen buitenlandse beïnvloeding en desinformatie te wapenen? 

‘Bewustwording en onderwijs. Dat is een dooddoener. Maar als je kijkt naar de ontwikkeling die de VS doormaakten tussen de beïnvloedingsoperaties in 2016 en daarna bij de (tussentijdse) verkiezingen in 2018 en de presidentsverkiezingen in 2020, dan zie je dat die laatste twee operaties een stuk minder effectief waren, om de simpele reden dat de mensen zich na 2016 bewust waren van het feit dát ze beïnvloed konden worden. Het werkt dus wel. 

We moeten ook meer aandacht besteden aan hoe we met informatie op internet en sociale media omgaan. Onszelf een kritische houding aanleren en leren informatie te verifiëren. Als we werken aan de weerbaarheid van mensen maken beïnvloedingscampagnes minder kans.’ 

Waarom doen we het niet gewoon terug bij Rusland? We kunnen daar vanuit het Westen toch ook prima informatie verspreiden die in ons voordeel werkt? 

‘Kunnen is één ding, maar je moet dat niet willen. Onze samenleving is gebaseerd op democratische waarden. Als wij hetzelfde zouden doen als een autoritair regime als Rusland, verloochen je waar je voor staat.’  

Eerder deze week blokkeerde de Europese Commissie de toegang tot de Russische staatsmedia Sputnik en Russia Today in Europa. Twitter en Facebook deden hetzelfde met hun social media accounts en Nederlandse internetproviders werd opgedragen de toegang tot hun websites af te sluiten. Maakt het Westen door het afsluiten van die Russische kanalen niet al gebruik van beïnvloedingstechnieken? 

‘Dat is een terechte vraag. Dit is een politiek besluit dat duidelijk laat zien dat de Europese Unie niet neutraal of objectief is. 

Daarbij kun je je afvragen wie je nu precies raakt met dit soort maatregelen. Dat zal uiteindelijk vooral het Russische volk zijn, dat de staatsmedia nu niet meer kan bereiken. Bovendien beperk je ook in één klap de vrijheid van meningsuiting en nieuwsvergaring van Europese burgers. Je kunt je afvragen of deze stap wel proportioneel is. 

Tegelijkertijd is dit ook een strategische beslissing, omdat Rusland deze media-outlets gebruikt als een instrument om manipulatieve informatie te verspreiden. Sputnik en Russia Today speelden bijvoorbeelden ook een onwenselijke rol in de Russische inmenging in het Brexit-referendum. Vanuit dat oogpunt zijn deze maatregelen mogelijk verdedigbaar, maar naar mijn mening is proportionaliteit hier absoluut een issue.’ 

Vorig jaar gaf EU-buitenlandchef Josep Borrell aan dat de EU niet bestand is tegen de hoeveelheid desinformatie die uit onder meer Rusland op ons afkomt. Met alles wat er nu speelt in Oekraïne lijkt dat niet minder te worden. Kunnen wij ooit aan dit soort campagnes ontkomen?  

‘Ik ben bang dat we met desinformatie en beïnvloedingscampagnes uit Rusland en andere landen moeten leren leven. Ik zie niet dat het nog weggaat. Hoe meer we gebruik maken van sociale media, hoe meer dit een rol gaat spelen.’