Voorlopig ligt de hulp aan Afghanistan stil – en dat raakt de Afghaanse burger

Nog een maand, denkt Freba Azizi, ziekenhuisdirecteur in Kabul, voordat ze de zorg aan patiënten moet staken. Sinds de overname van Afghanistan door de Taliban zit het ziekenhuis zonder inkomsten. „We hebben de uitgaven voor voedsel teruggeschroefd, geneesmiddelen en ontsmettingsmiddelen kopen we al helemaal niet meer in, brandstof voor de ambulances is er nauwelijks nog”, zegt Azizi telefonisch. „En dat terwijl we in afwachting zijn van een vierde coronagolf.”

Azizi vindt het goed om met haar naam in de krant te komen, ondanks de restricties die de Taliban opleggen aan vrouwen. „Ik weet nog niet of ik van hen mag blijven werken. Zolang ze zich er niet over uitspreken, blijf ik op mijn post.” Veel vrouwen zijn sinds de machtsovername op 15 augustus noodgedwongen gestopt met werken, maar voor medische beroepen lijken de Taliban een uitzondering te maken.

Niet het extremistische landsbestuur, maar geld is momenteel Azizi’s grootste probleem. Het Afghan Japan Hospital dat zij leidt wordt volledig gefinancierd vanuit een internationaal fonds dat onder beheer staat van de Wereldbank. Overheden, waaronder de Nederlandse, stortten tot voor kort geld in dit fonds, waarna de Afghaanse regering er aanvragen voor kon doen om bijvoorbeeld de gezondheidszorg te betalen.

Voorlopig ligt de hulp stil. Een week na de machtsovername werd bekend dat de Wereldbank de tegoeden uit dit fonds en haar andere toezeggingen voor Afghanistan heeft bevroren, uit „ernstige zorgen” over „de ontwikkelingsvooruitzichten van het land, met name voor vrouwen”. In totaal had de bank dit jaar 800 miljoen dollar (690 miljoen euro) uitgetrokken voor Afghanistan.

Naast de Wereldbank hebben ook andere donoren de geldkraan dichtgedraaid. Onder druk van de Amerikaanse regering, die niet wil dat het geld bij terroristen terechtkomt, heeft het Internationaal Monetair Fonds een storting van 460 miljoen dollar aan noodfondsen opgehouden. De Amerikaanse regering heeft daarnaast 9 miljard dollar aan tegoeden van de Afghaanse centrale bank bevroren.

Nederland zou dit jaar 50 miljoen euro aan Afghanistan schenken, het meeste via de Wereldbank en de VN, de rest via NGO’s. Het ministerie van Buitenlandse Zaken zoekt naar alternatieve routes om deze hulp bij de Afghaanse bevolking te krijgen en hoopt de Tweede Kamer daar snel over te informeren. Humanitaire hulp loopt overigens wel door, ontwikkelingshulp niet.

Ernstige mensenrechtenschendingen

Het grote struikelblok voor alle donoren: ze willen geen geld geven aan een regime dat in het verleden op grote schaal ernstige mensenrechtenschendingen heeft gepleegd en van wie sommige leden op terreurlijsten staan. Daarom zeggen internationale organisaties en westerse overheden dat zij de Taliban niet zomaar erkennen. Voordat zij daartoe overgaan, zullen de Taliban met hun gedrag moeten aantonen dat zij de mensenrechten respecteren.

Terwijl de internationale gemeenschap de situatie aanziet, loopt de nood in het ziekenhuis van dokter Azizi hoog op. „Alleen Covid-patiënten die in kritieke toestand verkeren kunnen we nog zuurstof geven”, vertelt ze. De Nederlandse hulporganisatie Healthnet TPO, die in ruim de helft van de Afghaanse provincies gezondheidszorg levert, betaalt uit een noodpotje de diesel voor generatoren waarmee het ziekenhuis een zuurstofmachine laat draaien. De leverancier bij wie het ziekenhuis normaal gesproken zuurstof koopt moet al maanden wachten op zijn geld. Daarnaast zitten de 217 werknemers al twee maanden zonder salaris.

In de rest van het land is het minstens zo slecht gesteld, weet Azizi. „Een collega in een kliniek op het platteland vertelde dat ze daar bevallingen begeleiden bij het licht van een mobiele telefoon. We hebben dringend geld nodig, maar dat kan niet volgens het oude systeem. Als de Taliban bij het geld kunnen, zullen ze er delen van inhouden.”

Het is een complexe afweging. Als donoren de Taliban erkennen, zullen die aanspraak maken op de tegoeden en het geld mogelijk misbruiken. Maar pertinent weigeren is ook niet verstandig, omdat de Afghaanse bevolking dan verstoken blijft van ontwikkelingshulp.

Erkenning en hulpgeld zijn de enige pressiemiddelen die het Westen nog heeft om de Taliban de mensenrechten te laten respecteren, én om hen zover te krijgen de evacués die nog in Afghanistan vastzitten te laten gaan. Volgende week debatteert de Tweede Kamer over de achterblijvers.

De Europese Unie onderhandelt ondertussen informeel met de Taliban over vrijlating van de evacués en wil op afzienbare termijn weer een kleine missie voor praktische zaken in Kabul openen. Zij benadrukt dat dit iets anders is dan formele erkenning. Wat is erkenning dan wel?

Een paar weken na de machtsovername doopten de Taliban de Islamitische Republiek Afghanistan om in het Islamitische Emiraat Afghanistan. Het land kreeg een nieuwe regering, een nieuwe naam en een nieuwe vlag. Maar tot nu toe heeft nog geen enkele staat het nieuwe regime in Afghanistan erkend.

Erkenning van de staat is niet aan de orde, zegt Catherine Brölmann, universitair hoofddocent internationaal recht aan de Universiteit van Amsterdam. In Afghanistan is wel een nieuw regime aan de macht gekomen, maar de staat Afghanistan als zodanig bestaat nog en hoeft dus niet opnieuw erkend te worden. Het gaat om de keuze van overheden of zij betrekkingen aanknopen met de Taliban. Dat is een beleidskwestie.

Vrouwenrechten

Erkenning van de Taliban is nog ver weg. De EU heeft om te beginnen criteria geformuleerd waaraan de Taliban moet voldoen voordat de EU zich weer inlaat met Afghanistan. Zo moeten vrouwenrechten gewaarborgd worden en mag de regering niet uitsluitend uit Taliban bestaan.

Het ziet er niet naar uit dat de nieuwe machthebbers hier aan gaan voldoen, al wil Buitenlandchef Josep Borrell die conclusie nog niet trekken, bleek donderdag bij zijn bezoek aan Qatar. „We zijn erg teleurgesteld over de recente ontwikkelingen in Afghanistan, die een stap terug betekenen”, zei de Qatarese minister van Buitenlandse Zaken in Doha. Borrell beaamde dit en zei te hopen dat de aanpak van de Taliban nog in een andere richting gestuurd kan worden.

Ook de autocratische leiders in Moskou en Beijing onthouden zich vooralsnog van erkenning, vermoedelijk omdat ze eerst zeker willen weten dat de Taliban er inderdaad voor zorgen dat islamistische terreurbewegingen als Al-Qaida het land niet als uitvalsbasis gaan gebruiken voor aanslagen op hun grondgebied.

Lees ook Alleen jongens weer naar school

De Taliban zijn uiteraard uit op erkenning. De kwestie speelde begin deze week bij de VN. De Taliban hadden gevraagd hun ‘ambassadeur’ als spreker te erkennen tijdens de Algemene Vergadering, terwijl de zittende ambassadeur van het oude regime zich ook had aangemeld. Doordat de VN-commissie die over de accreditatie oordeelt pas later dit najaar bijeenkomt, kon de kwestie op de lange baan worden geschoven.

„De internationale erkenning van de Taliban ligt nu niet op tafel”, zei de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov in New York. Uiteindelijk voerde maandag, toen Afghanistan op de rol stond, niemand het woord.

Alternatieve financieringsroutes

Maar erkenning gaat verder dan toespraken bij de VN. „Overeenstemming in de internationale gemeenschap over de erkenning van overheden is altijd een vereiste geweest voor hulp van de Wereldbank”, mailt een woordvoerder van de bank. „De Wereldbank is een coöperatie van 189 lidstaten en volgt hun standpunten.” Volgens de woordvoerder zoekt de bank naar alternatieve financieringsroutes voor de gezondheidszorg.

Willem Reussing, programmadirecteur van Healthnet TPO in Amsterdam, begrijpt niet waarom die alternatieven nog niet gevonden zijn. „De Wereldbank verschuilt zich achter algemeenheden”, vindt hij. „Het geld uit het Wereldbankfonds zou via de EU aan NGO’s kunnen worden gegeven, zoals het jaren geleden ook werkte.” Healthnet TPO heeft door het land heen ruim tweeduizend medici aan het werk die nu grote moeite hebben om zorg te leveren.

Het kan niet anders dan dat er nu al mensenlevens verloren gaan, zegt Reussing. „Als je ziet dat het aantal keizersnedes in een ziekenhuis terugloopt van honderd per maand naar tien, dan weet je dat het niet gelukt is om vrouwen met een ambulance van de plattelandskliniek naar het ziekenhuis te krijgen.”

Directeur Azizi heeft vergelijkbare zorgen. Het aantal Covid-patiënten in haar ziekenhuis is momenteel onder controle, zegt ze, maar waarschijnlijk zijn er veel meer mensen die hulp nodig hebben. „De medische teams die mensen doorverwezen naar het ziekenhuis zijn gestopt. Nu weten patiënten niet dat ze bij ons terechtkunnen en blijven ze maar thuis.”

Op het internationale toneel tekent zich langzaam enige beweging af. De Italiaanse premier Mario Draghi heeft als tijdelijk voorzitter van de G20 een speciale vergadering over Afghanistan belegd voor 12 oktober, waaraan ook de VN, de Wereldbank, het IMF en Qatar zullen deelnemen. Om die top voor te bereiden sprak Draghi alvast met de presidenten van China en Rusland.

Vorige week zat Italië in New York ook een bijeenkomst over Afghanistan voor. Minister van Buitenlandse Zaken Luigi Di Maio zei dat erkenning van de Taliban niet aan de orde was gezien de schending van vrouwenrechten en het feit dat er terroristen in de regering zitten. Maar, vond Di Maio, het wordt tijd dat de financiële hulp weer wordt vrijgegeven. „We moeten voorkomen dat Afghanistan implodeert en er een oncontroleerbare migratie op gang komt die buurlanden kan destabiliseren”, zei hij. „Er zijn manieren om dat te doen zonder geld aan de Taliban te geven.”