Foto’s van westers materieel op Russisch grondgebied kunnen wapenleveranties aan Oekraïne in gevaar brengen

Verschillende Amerikaanse legervoertuigen zijn gebruikt bij aanvallen in de Russische regio Belgorod eerder deze week. Die conclusie trekken The New York Times en de Financial Times na analyse van foto- en videomateriaal. Het zou onder meer gaan om enkele Humvees en drie mijnbestendige pantserwagens, ook wel MRAP’s genoemd. De Verenigde Staten hebben Oekraïne de afgelopen jaren meer dan tweeduizend Humvees en meer dan vijfhonderd MRAP’s gegeven.

Volgens de Amerikaanse krant komt een MRAP die te zien is op een Russische foto met een Russische militair ernaast, ook voor op een video die werd gemaakt op Oekraïens grondgebied, kort voor de Russische militanten de Oekraïens-Russische grens overstaken. Enkele voertuigen lijken dus in Russische handen te zijn gevallen. Dit kan gevolgen hebben voor de westerse wapenleveranties aan Oekraïne.

Wat is er bekend over de wapens die zijn gebruikt bij de aanvallen op Russische grondgebied? En welke mogelijke consequenties zijn er?

Lees ook Twee radicale Russische groeperingen hebben de aanval op Russisch grondgebied opgeëist. Wie zijn zij?

1 Zijn die foto’s en video’s – als ze authentiek zijn – het bewijs dat Oekraïne westers materieel inzet op Russisch grondgebied?

Een woordvoerder van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken zei in een reactie dat Washington „op dit moment sceptisch” is over „de waarheidsgetrouwheid” van de berichten over de betrokkenheid van Amerikaanse voertuigen. Hij herhaalde het Amerikaanse standpunt dat de VS aanvallen op Russisch grondgebied „aanmoedigen noch mogelijk maken”, al is het „aan Oekraïne om te beslissen hoe zij deze oorlog voeren”.

Het Kremlin stelde woensdag dat het geen geheim is dat Oekraïne steeds meer westers oorlogsmaterieel gebruikt en dat het materieel dat de militanten deze week gebruikten erop wijst dat „de directe en indirecte westerse betrokkenheid groeit”.

Het is niet bekend hoe die Amerikaanse voertuigen in handen zijn gekomen van de twee Russische groeperingen die de verantwoordelijkheid hebben opgeëist voor de aanvallen, het Legioen voor de Vrijheid van Rusland en het Russische Vrijwilligerskorps. Het is ook onduidelijk in hoeverre de twee groeperingen worden gesteund door de Oekraïense regering. Maar duidelijk is dat zij hun aanval uitvoerden vanaf Oekraïense bodem.

De veiligheidsadviseur van president Volodymyr Zelensky, Mychajlo Podoljak, zei maandag op Twitter dat Oekraïne „niets te maken heeft” met de inval. Maar een dag later erkende een woordvoerder van de Oekraïense militaire inlichtingendienst, Andri Tsjernak, tegen de FT voor het eerst dat er een vorm van samenwerking bestaat met het Russische Vrijwilligerskorps en het Legioen voor de Vrijheid van Rusland. „Uiteraard, we communiceren met hen. Uiteraard delen we sommige informatie. En je zou kunnen zeggen dat we zelfs samenwerken.” Maar dat betekent volgens Tsjernak niet dat het Oekraïense leger direct betrokken was bij de aanval. „Zij komen in opstand”, zei hij. Tsjernak ontkende dat Oekraïne de militanten voorziet van wapens. Alle westerse militair materieel dat de Oekraïense strijdkrachten krijgen staat „onder de strengste controle”.

Foto verspreid door het Russische ministerie van Defensie van beschadigde militaire voertuigen in de regio Belgorod, die door de Amerikanen aan Oekraïne zouden zijn geschonken. Experts uitten op sociale media twijfels of het tafereel niet in scène is gezet.

2 Wat wijst wél op directe Oekraïense betrokkenheid bij de aanval?

Sinds de Russische invasie in Oekraïne, deze week vijftien maanden geleden, zijn op Russische bodem met grote regelmaat aanslagen gepleegd, vooral met drones, op bijvoorbeeld olie-opslagplaatsen en militaire vliegvelden. Ook werd verschillende keren sabotage gepleegd op onderdelen van de voor het Russische leger belangrijke infrastructuur, zoals de spoorwegen. Zelden claimt Kyiv rechtstreeks verantwoordelijkheid voor zulke incidenten. Wel spreken woordvoerders van het Oekraïense leger of de militaire inlichtingendienst vaak over bijvoorbeeld ‘mysterieuze explosies’ op Russisch grondgebied. Ook willen zij nog wel eens met een knipoog verklaren dat Russen voorzichtiger zouden moeten zijn met roken, zoals minister van Defensie Oleksi Reznikov in augustus vorig jaar deed na een serie ontploffingen op Russische militaire bases op de bezette Krim.

The Washington Post schreef eerder deze maand op basis van gelekte documenten van de Amerikaanse inlichtingendiensten dat president Zelensky achter gesloten deuren voorstander was van brutalere militaire actie tegen Rusland – op Russische bodem. Zo zou hij er in januari van dit jaar voor hebben gepleit verschillende Russische dorpen en steden in de grensregio te bezetten om sterker te staan bij eventuele onderhandelingen met Moskou. Ook pleitte hij voor het bombarderen van een Russische oliepijpleiding naar Hongarije. In februari stelde hij voor aanvallen met drones uit te voeren op doelen in Rusland, onder meer in de regio Rostov. Overigens blijkt uit de documenten ook dat Zelensky bij de besprekingen met de militaire staf soms juist degene is die op de rem trapt.

Oekraïne heeft bovendien een sterk motief voor de aanval op Belgorod. Die dwingt de Russen niet alleen hun aandacht en manschappen te verplaatsen. De aanval kan het Russische moreel ook een dreun verkopen, en de Oekraïense strijdlust oppoken.

3 Wat pleit tegen directe Oekraïense betrokkenheid?

Directe Oekraïense steun met westers materieel aan aanvallen van militanten op Russisch grondgebied kan zich op den duur tegen Kyiv keren. De NAVO-bondgenoten leveren hun wapentuig aan Oekraïne onder de strikte voorwaarde dat het alleen wordt gebruikt om de Russen uit Oekraïne te verdrijven. Aanvallen op Russisch grondgebied worden gezien als een extra risico op escalatie van de oorlog. Bovendien willen de NAVO-landen voorkomen dat westers materieel in handen valt van de Russen. Daarmee zouden zij immers westerse technologie kunnen onderzoeken en eventueel namaken.

Lees ook Europa pakt opnieuw door, nu met levering van F-16’s

Vooral de Amerikanen hebben Kyiv het afgelopen jaar verschillende keren uitdrukkelijk gewezen op de voorwaarde dat hun wapens niet worden gebruikt in Rusland. Zo werd het bereik van de HIMARS-raketten bewust beperkt tot zo’n tachtig kilometer. Ook de Amerikaanse bedenkingen tegen het gebruik van F-16’s door de Oekraïense luchtmacht hebben te maken met angst voor escalatie en het kwijtraken van materieel aan de Russen. Nu president Joe Biden net heeft besloten zijn veto over de overdracht van F-16’s op te heffen zou het diplomatiek gezien onverstandig zijn met Amerikaanse gepantserde voertuigen de Russische grens over te steken.

4 Als Oekraïne de Amerikaanse voertuigen niet aan de Russische militanten heeft gegeven, zijn ze dan misschien gestolen door Oekraïense criminelen of militairen en verkocht op de zwarte markt?

Woensdag insinueerde een van de leiders van de aanval in Belgorod zoiets. Denis Kapoestin, die zichzelf omschrijft als commandant van het Russische Vrijwilligerskorps, zei in Oekraïne tegen westerse verslaggevers dat hij „precies weet waar zijn wapens vandaan komen”. Dat is volgens hem „helaas niet van onze westerse partners”. Kapoestin suggereerde dat westers oorlogsmaterieel dat bij de slag om Bachmoet door Russen is buitgemaakt, te koop is op de zwarte markt.

Theoretisch kan zijn verhaal kloppen. Maar dit scenario is niet waarschijnlijk. Weliswaar verdwijnen er in elke oorlog massa’s wapens door diefstal en smokkel. Denk maar aan de Balkanoorlogen van de jaren negentig. Die wapens duiken nog dagelijks op in West-Europa, Zuid-Amerika en Afrika. Of denk aan Afghanistan, waar de Taliban nog jaren vooruit kunnen met het arsenaal dat westerse troepen met veel goede bedoelingen aan het Afghaanse leger gaven.

Maar het gaat bij smokkel en diefstal in de regel om zogenoemde ‘kleine en lichte wapens’. Dat zijn wapens die je met een, twee of drie man kunt dragen en bedienen (of stelen en smokkelen). Pakweg alles van pistolen en machinegeweren tot luchtdoelraketten en antitankwapens.

Smokkel is in het geval van de voertuigen die zijn gebruikt voor de aanval in Belgorod ook onwaarschijnlijk omdat de Amerikanen door hen geleverde spullen in Oekraïne blijven monitoren, zeker technologisch hoogwaardig materieel. Anders dan Nederland, dat toezicht op de wapens houdt tot de overdracht, proberen de Amerikanen controles in Oekraïne uit te voeren en geven ze Oekraïeners zelfs handscanners mee om serienummers terug te kunnen sturen naar een Amerikaanse database.

Dit is absoluut geen feilloos systeem tegen diefstal, erkennen ook de Amerikanen, maar het houdt Oekraïne vermoedelijk wel zeer alert. Westerse veiligheidsdiensten en tal van ngo’s houden de zwarte markt ook nauwlettend in de gaten. En zij vonden nog nagenoeg geen serieuze signalen dat aan Oekraïne geschonken westers materieel zijn intrede doet op de illegale wapenmarkt.

5 Als Oekraïne betrokken blijkt bij de aanval in Belgorod, wat zijn dan mogelijke consequenties?

Allereerst is belangrijk om te weten of de aanval vanuit Oekraïne op Russisch grondgebied volgens internationaal recht rechtmatig is. Met andere woorden: valt dit onder zelfverdediging? Ja, zegt Marten Zwanenburg, hoogleraar militair recht aan de Universiteit van Amsterdam en de Nederlandse Defensie Academie door de telefoon. De inval van Rusland is onrechtmatig en Oekraïne mag uit zelfverdediging geweld gebruiken, ook over de grens, zolang dat noodzakelijk is en proportioneel. „Dat lijkt het me in dit geval wel.”

De VS mogen Oekraïne ook wapens leveren volgens het internationaal recht. Maar wat als Oekraïne daar niet goed op past, waardoor ze gaan zwerven? Of als Oekraïne er oorlogsmisdrijven mee zou plegen? Dan is er alleen een mogelijke basis voor Amerikaanse aansprakelijkheid als de VS voor levering wisten of redelijkerwijs hadden kunnen weten dat Oekraïne zijn zaakjes niet op orde of kwaad in de zin had, aldus Zwanenburg. „Als je informatie hebt dat een land in het verleden regels heeft geschonden, kan dat een aanwijzing zijn dat het dat in de toekomst weer doet.”

Een juridische aanklacht naar aanleiding van de aanval in Belgorod is om uiteenlopende redenen onvoorstelbaar. Maar de aanval kan diplomatieke gevolgen hebben. Als Oekraïne zich niet aan de afspraken met de Amerikanen heeft gehouden door toch Amerikaanse wapens op Russisch grondgebied te gebruiken, of slordig is omgegaan met het geschonken materieel, dan staat Oekraïne er niet goed op in Washington.

En reken maar dat andere NAVO-bondgenoten deze zaak nauwgezet volgen. Want als Oekraïne zijn boekje te buiten gaat met Amerikaans materieel, kan dat ook gevolgen hebben voor andere landen die wapens leveren. Die hebben dan immers informatie dat Oekraïne in het verleden afspraken heeft geschonden. Zwanenburg: „De uiterste consequentie zou zijn dat je ophoudt met leveren.”

6 Hoe zit het eigenlijk met de Nederlandse verantwoordelijkheid?

Nederland is zich bewust van de risico’s dat de wapens die het aan Oekraïne levert in verkeerde handen zouden kunnen vallen of niet conform het internationaal recht worden gebruikt, aldus het ministerie van Defensie. Het probeert deze risico’s te verkleinen door Oekraïne een verklaring te laten tekenen. Hierin wordt expliciet vermeld dat de geleverde goederen alleen mogen worden gebruikt door overheidsinstanties van Oekraïne voor defensieve doeleinden of vredeshandhaving. Ze mogen niet zonder schriftelijke toestemming van Nederland worden doorverkocht of overgedragen.

Bovendien is Nederland verplicht voor een wapenexport te toetsen of die in lijn is met het internationaal recht. Als er een duidelijk risico bestaat dat met de wapens ernstige schendingen van het oorlogsrecht worden gepleegd, gaat de levering niet door. „Hoewel misbruik niet valt uit te sluiten” had Nederland vóór de aanval in Belgorod „geen reden om misbruik door Oekraïne te vermoeden”, meldde het ministerie van Defensie vorige week desgevraagd.

Of de aanval deze zienswijze verandert wilde Defensie donderdag niet zeggen. Ook wil het ministerie niet zeggen of Nederland, zoals de VS, Oekraïne verbiedt om geschonken materieel over de grens te gebruiken.

Aanvulling (26 mei 2023): Experts zien aanwijzingen dat de foto van gestrandde Humvees in scène gezet zou kunnen zijn. Dat is verduidelijkt in het bijschrift.